در ایران نیز به‌دنبال تأکیدات مکرر رهبر معظم انقلاب در اوایل و اواسط دهه۸۰ مبنی بر ضرورت جهت‌دهی و شتاب علمی و تولید ثروت از علم، تدوین نقشه جامع علمی کشور مورد توجه سیاست‌گذاران وقت قرار گرفت و سرانجام چهاردهم دی ۱۳۶۹ سند نقشه جامع علمی کشور به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید و کمی بعد برای اجرا ابلاغ شد.
حال هرچه از عمر این سند می‌گذرد موضوع ضرورت بازنگری و روزآمدسازی آن هم بیشتر در میان کارشناسان و مسئولان حوزه علم و فناوری کشور مطرح می‌شود. موضوعی که نشان می‌دهد تدوین‌کنندگان سند یاد شده نیز به‌درستی به‌روزرسانی نقشه جامع علمی کشور را پس از گذشت پنج سال از اجرایش، پیش‌بینی کرده بودند.
با وجود این، پرسش اساسی این است ضرورت به‌روزرسانی سند نقشه جامع علمی کشور در چیست؟ چرا برخلاف آنچه در سند یاد شده آمده، نقشه جامع علمی کشور هنوز به‌روزرسانی نشده است؟
روزآمدسازی سند نقشه علمی کشور در دستور کار است
غلامرضا سلیمی، معاون آموزش و پژوهش ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی در پاسخ به قدس می‌گوید: سند نقشه جامع علمی کشور مدل پویای حکمرانی علم و فناوری ما محسوب می‌شود. پویایی آن هم به این خاطر است که یک سیستم زنده بوده و با محیط خودش در تعامل است و به خاطر تغییر و تحولات محیطی که انجام می‌شود طبعاً باید نقشه و راهبردهای خود را به‌روزرسانی کنیم تا بتوانیم به سمت اهداف موردنظر حرکت کنیم.
وی به‌روزرسانی هر سند ازجمله سند نقشه جامع علمی کشور را پس از یک بازه زمانی چند ساله با توجه به تغییر رویکردها و فناوری‌ها و ظرفیت‌های داخلی کشور، موضوعی طبیعی و ضروری می‌خواند و می‌گوید: از طرفی ما در محیطی فعالیت می‌کنیم که برخی از کشورهای همسایه که یا شریک ما هستند و یا با ما در رقابت‌اند با شتاب علمی به سوی اهداف و مقاصدشان در حرکت هستند، از این رو برای رصد آن‌ها و حفظ پیشتازی علمی خود در سطح منطقه، روزآمدسازی نقشه جامع علمی کشور بسیار ضرورت دارد.
ضمن اینکه امروزه فناوری‌های تازه‌ای مثل هوش مصنوعی در دنیا مطرح شده که ۵ یا ۱۰ سال پیش کمتر در خصوص آن‌ها صحبت می‌شد. بنابراین فناوری‌های نوین که می‌توانند منشأ تغییر و تحولات عمده‌ای در آینده باشند باید در اولویت نقشه جامع علمی کشور بیایند.
سلیمی در خصوص چرایی به‌روزرسانی نشدن نقشه جامع علمی کشور تاکنون می‌گوید: برنامه روزآمدسازی این سند در دستور کار شورای عالی انقلاب فرهنگی قرار دارد و با هماهنگی با فرهنگستان علوم و دیگر متولیان امر انجام می‌شود و ان‌شاءالله تا پایان امسال خبر به‌روزرسانی آن را می‌شنویم.
معاون آموزش و پژوهش ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی سپس به موضوع میزان تحقق اهداف نقشه جامع علمی کشور پس از ۱۳سال از اجرای آن می‌پردازد و می‌گوید: باید ببینیم مأموریت نقشه جامع چه بوده است؛ نقشه، سند حکمرانی علم و فناوری ماست که برای بازیگران مختلفی که در این عرصه فعالیت می‌کنند زمینه بازی را طراحی می‌کند و بازیگران بخش‌های مختلف شامل وزارت علوم، وزارت بهداشت، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مؤسسات آموزش عالی و معاونت علمی باید این سند را اجرا کنند. در حقیقت اجرایی‌سازی سند نقشه جامع علمی کشور با ستاد علم و فناوری است.
اجرایی‌سازی این سند با ستاد علم و فناوری است و بیش از ۶۰درصد از نقشه یاد شده اجرایی‌سازی شده و می‌توان گفت نسبت به سایر اسناد بالادستی کشور دستاورد خوبی داشته است.وی با اشاره به اینکه اجرایی‌سازی سند با موضوع اجرای سند فرق دارد، می‌افزاید: اجرایی‌سازی این سند با ستاد علم و فناوری است و بیش از ۶۰درصد از نقشه یاد شده اجرایی‌سازی شده و می‌توان گفت نسبت به سایر اسناد بالادستی کشور دستاورد خوبی داشته است.
وی در خصوص روند اجرای سند نقشه جامع علمی کشور از سوی وزارتخانه‌های علوم و بهداشت، دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی هم می‌گوید، برای اینکه راهبردهای کلان نقشه و اقدامات ملی آن جلو برود برای هرکدام از بخش‌ها بسته‌های سیاستی آماده کرده‌ایم. علاوه بر این، ذیل نقشه، اسناد دیگری مثل سند جامع روابط علمی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران، سند ملی توسعه علوم و فناوری‌های نانو، سند سیاست‌ها و ضوابط اجرایی آمایش آموزش عالی، سند دانش‌بنیان امنیت فضایی تدوین و تصویب شده، ضمن اینکه سند هوش مصنوعی نیز در حال تصویب است. به هرحال، عملکرد دستگاه‌های اجرایی به فراخور ظرفیت‌هایی که داشته‌اند و تغییراتی که در سطح دولت‌ها رخ داده در برخی دوره‌ها خوب بوده و در برخی دوره‌ها هم کمتر توفیق داشته‌اند، اما در مجموع با توجه به ثباتی که در شورای عالی انقلاب فرهنگی حاکم است و رفت‌وآمد دولت‌ها که تأثیر چندانی در راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور ندارد، دستاوردهای خوبی داشته‌ایم.
ممکن است اجرای سند از مسیر اصلی خود دور شود
وحید احمدی، استادتمام دانشگاه تربیت مدرس و رئیس سابق مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور نیز در پاسخ به قدس می‌گوید: در زمان حضورم در وزارت علوم و همچنین در مجموعه پژوهشگاه مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور قرار بود با هماهنگی با دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی و ستاد راهبری علم و فناوری، مقدمات تغییرات و به‌روزرسانی سند نقشه جامع علمی کشور فراهم شود، چون برنامه‌های بلندمدت در بازه زمانی مشخص نیاز به بازنگری و به‌روزرسانی دارند. سند جامع علمی کشور هم از این قاعده مستثنا نیست، به‌ویژه اینکه این سند، نخستین برنامه‌ریزی کشور در حوزه توسعه علم و فناوری بوده و طبعاً نقدهایی به آن وارد است. مثلاً آن‌گونه که باید آمار پیشرفت، آمار بازخوردها و موارد مربوط به چالش‌ها در آن نیامده است، بنابراین نیازمند چکش‌کاری جدید است. علاوه بر این‌ها برخی از برنامه‌ها و رویکردهایی که در سند پیش‌بینی شده مطابق ۱۵-۱۰ سال پیش بوده و در این فاصله، در اجرای آن تغییرات زیادی صورت گرفته؛ مثلاً ساختار بسیاری از دانشگاه‌ها با بحث‌های توسعه پارک‌های علم و مراکز رشد عوض شده، الان شاهد ظهور نسل دوم و سوم دانشگاه هستیم و... .
وی در خصوص میزان اجرای سند جامع علمی و تحقق اهداف آن می‌گوید: اگر بخواهیم بر اساس داده‌های آماری نه پیشگویی نظر دهیم، باید اذعان کنیم خلأ آمار دقیق از اجرای سند و میزان پیشرفت آن، حداقل تا زمان روی کار آمدن دولت سیزدهم احساس می‌شد و به همین خاطر معتقد بودیم باید دفتری، بخشی از مسئولیت این موضوع را به عهده می‌گرفت و به صورت میدانی از قسمت‌های آموزشی و پژوهشی و همچنین در حوزه‌های فناوری، فنی و فرهنگی و... بررسی آماری می‌کرد تا بتوان بر اساس داده‌های آماری به این‌گونه سؤالات پاسخ داد. به هرحال در سند پیش‌بینی شده تا پایان ۱۴۰۴ باید ۲۰هزار شرکت دانش‌بنیان داشته باشیم که با وجود قرار داشتن در سال‌های آخر چشم‌انداز سند، هنوز بخش زیادی از این هدف محقق نشده است. یا در بحث ارتقای کشور در رتبه‌های جهانی و منطقه‌ای، بخشی از اهداف محقق نشده است. همچنین در زمینه مرزهای دانش و ایجاد رشته‌های خاص در برخی موارد توفیقاتی داشته‌ایم و در جاهایی هم این اتفاق نیفتاده است. البته اینکه در ایجاد برخی رشته‌های خاص توفیق چندانی نداشته‌ایم شاید یک دلیلش این باشد که هدف موردنظر در زمان برنامه‌ریزی خیلی ایده‌آلی ارزیابی شده و متناسب با وضعیت و شرایط کشور نبوده، اما در کل می‌توان گفت در اجرای سند توفیق نسبی داشته‌ایم.
معمولاً در دنیا برنامه‌های طولانی مدت را در مراحل متعدد ارزیابی می‌کنند و متناسب با میزان تحقق برنامه و اهداف و همچنین شاخص‌هایی که باید داشته باشد آن را تعدیل و یا تغییر می‌دهند.احمدی سپس به بحث پیامدهای عدم بازنگری و به‌روزرسانی سند نقشه جامع علمی کشور می‌پردازد و می‌گوید: معمولاً در دنیا برنامه‌های طولانی مدت را در مراحل متعدد ارزیابی می‌کنند و متناسب با میزان تحقق برنامه و اهداف و همچنین شاخص‌هایی که باید داشته باشد آن را تعدیل و یا تغییر می‌دهند.
در زمینه نقشه جامع علمی کشور در ۱۳ تا ۱۴ سال گذشته گزارش‌هایی ارائه شده، اما قاعدتاً باید فازبندی و روند کار ارزیابی می‌شد تا اینکه یک‌دفعه و در انتهای برنامه بگوییم می‌خواهیم به فلان درصد یا سطح پیشرفت برسیم. بنابراین در پاسخ به این پرسش باید گفت اگر سند نقشه جامع علمی کشور متناسب با نیازهای جدید بازنگری و به‌روزرسانی نشود طبعاً کار انجام می‌گیرد اما معلوم نمی‌شود چقدر اهداف موردنظر آن محقق می‌شود. حتی گاهی ممکن است اجرای برنامه از مسیر اصلی خود دور شود یا درگیر مسائل پیش‌بینی نشده شود. مثلاً در زمینه ارتباطات علمی در سطح بین‌المللی الان سطح ما خیلی پایین آمده است. یعنی در مجموع ضمن هدررفت بخش قابل توجهی از منابع مالی کشور در بعضی جاها نیز نقض غرض برنامه سند نقشه جامع علمی کشور اتفاق می‌افتد و ما در این بخش دچار عقب‌ماندگی خواهیم شد.
چالش خاصی برای به‌روزرسانی سند وجود ندارد
رجبعلی برزویی، دبیر سابق ستاد علم و فناوری شورای عالی انقلاب فرهنگی هم اگرچه نقشه جامع علمی را یکی از اسناد مترقی و پیشرفته کشور در حوزه علم و فناوری می‌داند اما معتقد است این سند نیازمند بازنگری و روزآمدسازی است.
وی با اشاره به تعدد اولویت‌گذاری‌ها در نقشه جامع علمی کشور می‌گوید: در این سند حوزه‌های اولویت‌دار الف، ب و ج داریم که مربوط به یک دهه پیش هستند، یعنی الان اولویت‌ها در حوزه علم و فناوری با گذشته فرق کرده است، پس یکی از موضوعات اصلی که در روزآمدسازی سند باید مورد توجه قرار گیرد بحث حوزه‌های اولویت‌دار است.
به نظر می‌رسد اکنون زمان خوبی است تا روزآمدسازی این سند انجام گیرد و در آن، اولویت‌های فناوری تغییر کند و یک‌سری برنامه‌هایی که متناسب با سیاست‌های جدید علم و فناوری کشور است پیش‌بینی شود. وی با بیان اینکه قطعاً در روزآمدسازی سند یاد شده بخش اعظمی از نقشه جامع علمی کشور به دلیل دائمی بودن احکام، دست نمی‌خورد و تغییری در آن ایجاد نخواهد شد، می‌افزاید: فقط بخش‌هایی از سند تغییر می‌کنند که متناسب با شرایط، مسائل و فناوری‌های روز هستند. به همین دلیل اگرچه عنوان شده سند پس از پنج سال باید به‌روزرسانی شود اما واقعاً هنوز بخش‌هایی از سند مانده و از سوی دستگاه‌ها اجرایی نشده است. به همین خاطر به نظر می‌رسد اکنون زمان خوبی است تا روزآمدسازی این سند انجام گیرد و در آن، اولویت‌های فناوری تغییر کند و یک‌سری برنامه‌هایی که متناسب با سیاست‌های جدید علم و فناوری کشور است پیش‌بینی شود.
وی در پاسخ به اینکه چرا به‌روزرسانی نقشه یادشده تاکنون انجام نشده است، می‌گوید: شاید یک دلیلش این باشد که تا دو سه سال پیش ضرورت این کار خیلی احساس نمی‌شد. البته بخش‌هایی از آن نیاز به اصلاح داشت اما در مجموع، نقشه جامع علمی کشور یک سند مترقی و به‌روز بوده است. به‌طوری که هنوز بخش‌های زیادی از آن قابل اجراست اما الان با توجه به اولویت‌های علم و فناوری حتماً نیاز به اصلاح و روزآمدسازی دارد.
نظر شما